ترکمن صحرا ، بخشی از سرزمین وسیعی از ایران زمین است که از گرگان و کرانه های دریای خزر (مازندارن) تا شرقی ترین مرزهای تاریخی ایران رود سیحون، پراکنده اند ، اما مرز سیاسی، که بر ساخته هجوم های روسیه بود، طبق قرارداد آخال در سال 1299 قمری (1881 میلادی) آنان در دوسوی مرز سیاسی قرار گرفتند. رود اترک حد شمالی ترکمن صحرا و رود قره سو حد جنوبی بخش های ترکمن نشین ایران است. رود اترک که تقریباً پانصد کیلومتر طول دارد، از کوه های هزار مسجد خراسان سرچشمه می گیرد که پس از عبور از قوچان، شیروان شمال بجنورد و گنبد کاووس وارد خلیج حسینقلی در دریای خز می شود.
ترکمن صحرا ، دشتی است بدون جنگل اما دارای مراتع سرسبز و چمنزارهای وسیع که به واسطه همین موهبت ، دامداری این منطقه از اهمیت به سزایی برخوردار است. ترکمن ها، شاخه ای از ترک های آسیای مرکزی هستند که تا قرن پنجم قمری با نام های غُز و اُغُز شناخته شده اند. از قرن پنجم این قوم ، موجودیت خود را با نام «ترکمن» نشان داده است و نخستین حکومتی که در ایران تشکیل دادند ، سلجوقیان نام داشت که از سال 429 تا 590 قمری بر ایران حکومت می کردند. ترکمن ها به سه گروه بزرگ تقسیم می شوند : گوکلان، تکه ، یموت
امروزه ترکمن های یموت در شرق دریای خزر ، ترکمن های گوکلان در شرق استان گلستان و ترکمن های تکه، مابین این دو گروه هستند. ترکمن هایی که در شمال رود اترک بودند تا مدت ها تحت فشار حکمرانان خوارزم قرار داشتند و عاقبت نیز روس ها به بهانه این که این قوم امنیت جاده ها ی تجارتی را از بین برده اند، به قلع و قمع آنها پرداختند. در سال های پایانی دوره قاجاریه ، رضاخان که وزیر جنگ وقت بود ترکمن ها را به شدت سرکوب کرد، فرماندهان او از شرق و غرب ترکمن صحرا ، آنها را مجبور به یکجا نشینی کردند که به تدریج به کشاورزی ، ماهیگیری و دیگر صنایع روی آورند.
در میان ترکمن ها ، شاعران برجسته ای مانند: دولت محمدآزادی، مختوم قلی فراغی، ملانفس، مسکین قلیچ و غیره ظهور کردند. امروز شهرهای گنبدکاووس ، آق قلا و بندرترکمن محل اجتماع ایرانیان ترکمن هستند علاوه بر آن در شهرهای کلاله، گاکیلشن گرگان و علی آباد کتول هم ترکمن ها حضوراجتماعی و فرهنگی قابل توجهی دارند. زبان ایرانیان ترکمن، ترکمن و متعلق به خانواده زبان « اورالی –آلتایی » با ریشه اُغزی است.
گنبد کاووس درکناره های جرجان قدیم پدید آمده است و آنچه جغرافی دانان قدیم از جرجان گفته اند، مربوط به این منطقه است شهرستان گنبد کاووس از مشرق به شهرستان مینودشت ، از مغرب به شهرستان علی آباد کتول، از شمال به جمهوری ترکمنستان و از جنوب به شهرستان های رامیان و آزادشهر محدود است. نام شهر برگرفته از گنبدی است که یادگار شمس المعالی قابوس بن وشمگیربن زیار است که مهمترین اثر تاریخی شهر است. در شمال گنبد کاووس ، بخش « داشلی برون» قرار دارد که مرکز آن « اینچه برون» است.
آق قلعه در 16 کیلومتری شمال گرگان و درکنار رود گرگان رود است که در گذشته آنرا اسپی دژ یا دژ سفید می نامیدند. بنای اولیه آق قلعه منصوب به شاه تهماسب صفوی است. این قلعه در حکومت پهلوی ، پهلوی دژ نام گرفت و امروز به نام آق قلا (کله= قلعه) مشهور است . علی آباد کتول نیز برگرفته از نام علی محمدخان کتولی مفاخر الملک ، حاکم کتول در دوره ناصرالدین شاه تا محمد علی شاه قاجار است.
شهری که امروزه به نام بندرترکمن نامیده می شود تا پیش از انقلاب، بندر شاه نامیده می شود. رضاشاه پهلوی پس از سرکوب ترکمن ها در آغاز حکومت خود ، آنها را وادار به اسکان در نقاطی ثابت کرد. به همین منظور در سال 1306 خورشیدی ، بنیان این شهر در محلی که قرارگاه نظامیان بود پا گرفت و عواملی از قبیل : اسکان عشایر، احداث راه آهن، احداث بندر و تاسیس سازمان های متعدد و ایجاد تسهیلات شهری ، موجب رشد و توسعه سریع این شهر شد. پایه اقتصاد اهالی بر کشاورزی ، دامداری ، ماهیگیری و صنایع دستی استوار است . یکی از بخش های مهم شهرستان بندر ترکمن، گمیشان نام دارد که اصل آن کمش دَفه ، بوده است این بخش از نظر مساحت، بیش ترین مساحت را دارد و تقریباً بیش تر مردم این بخش ، ترکمن هستند.
ایلات ترکمن ، اسب را عزیزترین مددکار خود دانسته و در طول تاریخ، ترکمن با اسبش شناخته شده است و شاعران ترکمن درباره اسب و خصایص آن اشعاری زیادی سروده اند مورخان موفقیت ترکمن ها را در انجام عملیات برق آسا، مرهون اسب هایی در اختیار داشته اند دانسته اند که البته اذعان نموده اند، قدرت سوارکاران ترکمن هم دست کمی از اسب هایشان ندارد.
اسب های ترکمن علاوه بر منطقه شمال شرقی ایران در کشورهای ترکمنستان ، روسیه و برخی از کشورهای همسایه شمال ایران نیز پرورش می یابد.
اندام متناسب، بدن کشیده و با ظرافت ، اندام حرکتی ظریف در عین حال مستحکم ،نیم رخ صاف یا برجسته، بخلوق کوتاه، سینه باریک و پشت و کمر کوتاه و مستقیم ، گردن طویل از خصوصیات این نژاد است.
اسب های ترکمن را اصولاً به لحاظ نژادی به اسب های اولیه تارپان و اسب های تیپ سوم منسوب می کنند که یکی از قدیمی ترین نژادهای دنیاست. اسب های ترکمن به لحاظ داشتن استقامت در برابر شرایط نامساعد محیطی معروف هستند یکی از صفات برجسته اسب های ترکمن طولانی بودن عمر باروری این نژاد در مقایسه با سایر نژادها می باشد. از اسب ترکمن به دلیل وسعت محل پرورش و تفاوت های قومی و قبیله ای پرورش دهندگان به مرور زمان تیره های مختلفی به وجود آمده است که سه اکوتیپ اصلی اسب ترکمن عبارتند از : یموت، جرکلان (گوکلان) و آخال تکه که البته نتایج تحقیقات و بررسی ها نشان داده است که در اکثر پارامترهای بیوتریک تفاوت فاحشی بین سه تیره ترکمن وجود ندارد و بیشتر تفاوت ها مربوطه به اندازه قدو طول بدن می باشد.
منابع:
1-از ایران چه می دانم ؟ رمضانعلی قائمی
2-آنچه از اسب می دانم ؟ خلیلی